Bu yazıların elifleri ve diğer harfleri üçer arşın yüksekliğindedir ki Musta’sımî yazısı tarzındadır. Bu sütunlar üzerinde toplam 19 kisra kemerli kubbeler vardır. Bütün yapıları gerçek kurşun ile örtülüdür. Her kubbenin alemleri, parlak güneş gibi ışık verir.
Yirminci kubbe yeri camiin ortasına yapılmış, yapı ustası kasten açık bırakmış, balık şebekesi gibi kubbe yerine sarı pirinç telden ağ örülmüştür ki kuşlar giremeyip oradan güneşin ışığı camiin içine girip aydınlatır. Bu açık kubbe altında Hanefî mezhebi üzere ona on yuvarlak bir havuz var, içinde türlü türlü balıklar yüzerler. Bütün kalabalık cemaat o havuzdan abdest tazeleyip Tanrılarına ibadet ederler.
Acaip bir mihrabı vardır ki diller anlatımında ve tanımlamasında âciz kalır.
Bir ceviz ağacı levhasından siyah minberi üzerine marangoz ustası, elinden geleni yapıp ustalığını göstererek bir Mânî nakşı ve Erjeng bukalemun nakşı minber yapmıştır ki bunda plan Bursa Fahrî oyması gibi şükûfe, turunca, islimî, çârgül, mutabbak gül, katmer gülleri, çeşit çeşit mutahhil ve kitâbeleri var ki cihan ressamları toplansa böyle ustalık etmeye kadir değillerdir. Sanki kuyumcu kalemkârî nakşı güzel bir minberdir ki görmeye muhtaç yüksek bir kürsüdür. Benzeri meğer Karadeniz sahilinde Sinop Camii’ndeki nakışlı minber ola. Bir nakışlı ibret verici mü’ezzinler mahfili var ki sanki cennet mahfilidir. Dört tarafı pencereler ile billûr camı, necef ve moranlar ile süslenmiş aydınlık bir camidir. Vakıfları sağlam olduğundan bunda olan halıçalar bir camide yoktur.
Her gece yedi bin kandil ile aydınlatılır aydınlık bir camidir. Gece ve gündüz bol cemaati olur. Zira yetmiş yerde, her dersi verebilecek ders hocaları vardır ki iki bin talebe ders görürler. Bu camiin bir yan kapıdan bir yan kapısına kadar uzunluğu 350 ayaktır ve kıble kapısından mihraba kadar da 180 ayaktır.
Üç kapısı var, sol tarafında Hünkâr mahfili kapısı, sultan mahfili tek katlıdır. Kıble kapısı ve sağ tarafta Mahkeme kapısı. Kıble kapısı tarafında taşra sofası vardır, ama başka camiler gibi büyük haremi yoktur, bir küçük haremdir. Ortasında Şeyhülislâm Aziz Efendi bir abdesthane havuzu ve muslukları yapmıştır.
Bu camiin sağında ve sol tarafında tuğladan yapılmış iki kalın yüksek minareleri var ki göklere baş kaldırmıştır. Mahkeme tarafındaki minarenin kadehinde üstad mimar bir şadırvan kadehi yapıp tatlı suyunu tâ Keşiş Dağı’ndan uçurmuş, gerçekten büyük bir ustalık göstermiştir. Ama şimdiki hâlde zamanın geçmesi ile su yolları bozulup fıskiye çalışmaz olmuştur. Ama ne zaman yağmurlar bu şehrin üzerine yağmaya başlasa bu minarenin şerefesinde biriken yağmur suları bu anılan şadırvan kadehine toplanıp bütün kuşlar o rahmet suyundan içip susuzluklarım giderirler.
Sözün kısası bu şehir içinde böyle ruhaniyetli cami yoktur. Bursa şehrinin sanki Ayasofyası’dır.
Ve şehrin seçkin yerinde olduğundan bol cemaate sahiptir ki mamur arazi üzerinde bu camiin benzeri yoktur. İnsanoğlu bu camii tam olarak anlatmak ve tarif etmekte aciz kalır.
Bu cami, bütün camilerden büyük olduğundan ilk olarak bu ibadethane anlatıldı. Ancak ilk önce Bursa fethedildiğinde yapılan Yukarı ve İç kalede bulunan Sultan Orhan Gazi Camii’nin anlatılması:
Cami eski bir mabettir
Gazi Hudavendigâr yani şehit Sultan I. Murad Han Camii’nin anlatılması: Bursa şehrinin batı tarafında yarım saat uzaklıkta başka kasabadadır ki Eski Kaplıca derler bakımlı, cennet gibi bir mahallede yapılmış ibret verici süslü bir camidir. Bir cami tarzında değil başka bir şekilde yapılmış sanatlı bir camidir, Mimarı Frenk adamı olduğundan Frenk tarzında bir camidir ki aşağısı ibâdethane, üst tarafı ise baştan başa medrese odalarıdır. Herkes odasından imama uyup ibâdet ederler. Görmeye muhtaç, seyretmeye değer nurlu bir cami ve sırlarla doİu ruhaniyetli eski bir mabettir. Kıbleden mihraba kadar uzunluğu ayaktır, genişliği ise yetmiş ayaktır.
Cami içinde Murad Han’ın bir doğanı uçup bir kemer üzerine konar. Murad Han bu doğanı peftere (yapma kuş) ile o kadar okuya davet edip bek gösterip gelmek ihtimâli olmayınca Gazi Murad Han öfkelenip “Kaskatı kal” deyince Allah’ın emriyle o doğan kuşu o kemer üzerinde cılkısı (perçemi) ve kündesi (bukağısı) ve gagasıyla hâlâ taş olup kalmıştır ki ortalıkta açık ve seçik görülür. Bu camiin bir kapısı ve bir tabakalı minaresi vardır, lâkin avlusu yoktur customized tours istanbul.
Yıldırım Bayezid Han camiinin anlatılması: tarihinde yapılmış, Bursa şehrinin doğu tarafında, şehrin cennet bahçeleri içinde güllük gülistanlık, sümbül ve reyhan bahçeleri içinde, cemaatten uzak kalmış aydınlık ve küçük bir camidir. Eski tarz olan bu camiin uzunluğu 150 ayak ve genişliği 100 ayaktır.
Bir kapısı ve bir şerefeli sanatlı düzgün bir minaresi var. Bu garip cami uğursuz Timur hadisesinden dolayı eksik kalmış ve Yıldırım Bayezid’in oğlu Musa Çelebi Rumeli’nden yardım göndererek tamamlatmıştır. Vakıfları az olduğundan garip kalmıştır.
Yıldırım Bayezid Han oğlu Çelebi Sultan Mehmed camiinin anlatılması: Bu cami Yeşil imaret adıyla ünlü nur dolu bir camidir. Bursa’nın doğu tarafında Gökdere aşırı yüksek bir tepe üzerinde süslü ve sanatlı bir camidir ki bütün duvarları beyaz mermerle kaplıdır. îki kubbesi vardır. Uzunluğu 108 ayak ve genişliği 80 ayaktır. İçinde asla sütun yoktur Bir oda Bursa yeniçeri ağası.
Mihrap ve minberini anlatmada âciz kalırız. Zira o mihrapta olan’hayâlpesend Hıtâyî nakışları göklerdeki meleklerin bile yapmaya güçleri yetmez.
Ancak bir kıble kapısı var ki bu kapının sağında ve solunda, tâ yüksek kemerine çıkıncaya kadar kat kat, yiv yiv girişme, islimi, rumîler ve zülf-i nigâr bol san’atlı nakışları işlenmiştir ki Behzad ve Velican Hıtâyî kâğıt üstüne bu nakışları kalemle işlemeye kâdir değillerdir. Ama bu mermer uştası bu kapıya tam üç yıl ham mermer üzre san’at icra edip ustalığını göstererek bina sahibi Sultan Mehmed Han’dan üç senede kırk bin altın alıp, “Yeşil İmaret kapısı kırk bin altına mâl olmuştur” diye dostlar arasında söylenir. Gerçekten karada ve denizde seyahat edenler arasında övülen, dünyaca meşhur yüksek bir kapıdır.
